Bekijktip: Semafoortorens in Frankrijk

Waarom in Frankrijk

Aangezien Napoleon een bijzonder enthousiaste opdrachtgever was wat betreft de aanleg van semafoorlijnen, zijn er in Frankrijk veel meer semafoortorens geplaatst dan elders. Daarom staan er ook nu nog meer overeind die het bezichtigen waard zijn. 

Helaas bestaat de oorspronkelijke mast niet meer, maar is er wel een nieuwe op dezelfde plek geplaatst, meer als herdenkingsmonument dan als werkende seinpost. Afgezien daarvan is het geboortehuis van de gebroeders Chappe ingericht als museum. Daar wordt behalve aan de semafoor en zijn uitvinder ook aandacht besteed aan de geschiedenis van telecommunicatie in bredere zin.   

Tours Chappe

Claude Chappe is in Frankrijk zozeer met de semafoor vereenzelvigd geraakt dat zowel de methode als de torens daar naar hem zijn vernoemd: de télégraphe Chappe die grotendeels draait op tours Chappe. Het woord sémaphore bestaat ook in het Frans, maar verwijst dan wat strikter naar de seinpost zelf, terwijl in het Nederlands ook het hele systeem bedoeld kan worden.

Tours Chappe waren zowel vierkant, piramidevormig als rond. Momenteel staan er nog enkele tientallen in Frankrijk. De meeste daarvan zijn echter niet meer dan een ruïne zonder seinmechanisme. Ongeveer een dozijn torens is inmiddels gerenoveerd en, op een paar na, voorzien van een werkend seinmechanisme.

Wie op 2 juni een Chappe toren bezoekt kan extra drukte en evenementen verwachten, want dan is het in Frankrijk de Dag van de Chappe telegraaf. 

Semafoortorens in Noordwest-Frankrijk

Hoewel Noord-Frankrijk het belangrijkste werkgebied was van de familie Chappe en de meeste Franse lijnen vroeg of laat door Parijs kwamen, zijn er in het noorden toch maar weinig torens over. De twee die hieronder worden vermeld, zijn het meest interessant.

• Tour Chappe du Trou d’Enfer in Bailly (1794)

Er zijn meer plaatsen in Frankrijk met de naam Bailly, maar de in dit geval juiste ligt net even ten westen van Parijs, in het departement Yvelines in de streek Île-de-France. Er staat een vierkante toren die deel uitmaakte van de lijn Parijs-Brest die de omineuze naam Tour Chappe du Trou d’Enfer draagt, ofwel Toren van het Hellegat. Extra opmerkelijk, aangezien de toren engelachtig wit van kleur is. Sinds 2008 is hij weer gerestaureerd en operationeel. Momenteel is hij helaas niet van binnen te bezichtigen.

Meer informatie: http://www.telegraphe-chappe.com/chappe/bailly.html

• Tour du télégraphe Chappe de Saverne, ook wel Tour Chappe du Haut-Barr in Haegen (1798/1810)

Op enige afstand ten noordwesten van Straatsburg in de Elzas ligt het plaatsje Haegen dat in het trotse bezit is van de Tour du télégraphe Chappe de Saverne, ook wel bekend als de Tour Chappe du Haut-Barr. Hij werd in 1798 gebouwd, maar is in 1810 in zijn geheel verplaatst omdat er een gevaarlijk klim nodig was om hem te bereiken. Het is niet moeilijk te raden dat hij deel uitmaakt van de lijn Straatsburg-Parijs. Na zijn pensioen in 1852 raakte de toren ernstig in verval. Al in 1968 werd hij echter volledig opgeknapt en weer functioneel gemaakt. Daarmee was het de eerste semafoortoren in Frankrijk waar dit mee gebeurde. Het resultaat is een rustieke ronde toren met bijbehorend wachthuis waarin een klein museum is gevestigd.

De toren is van begin juni tot half september op dinsdag en zondag geopend van 13.00 tot 18.00. Gezien de avontuurlijke ligging hoog in de Vogezen maakte de toren ook onderdeel uit van allerlei wandel- , hike- en fietsroutes.

Bronnen: https://fr.wikipedia.org/wiki/Tour_du_t%C3%A9l%C3%A9graphe_Chappe_de_Saverne  en https://www.visorando.com/randonnee-tour-chappe-saverne.html 

Semafoortorens in Midden-Frankrijk

• Tour du télégraphe Chappe d'Annoux  (1809)

Annoux is een dorpje langs de weg van Parijs naar Dijon in het departement Yonne in de Bourgogne. Het heeft een vierkante tour Chappe, die onderdeel uitmaakte van de lijn Parijs-Lyon. Hij is zo’n anderhalve kilometer buiten de dorpskern te vinden op een heuvel in een bosrijke omgeving. In 1999 is hij gerenoveerd door studenten van een hogeschool. Zij kregen vast een goed punt, want het seinmechanisme werkt weer. Van mei tot september is de toren iedere eerste zondag van de maand te bezoeken. In het nabijgelegen plaatsje Blacy is de ruïne van een andere toren te vinden. Ook hier zijn wandelroutes door het bos mogelijk. 

Meer informatie:  https://france3-regions.francetvinfo.fr/bourgogne-franche-comte/annoux-89-visitez-tour-du-telegraphe-chappe-1682216.html

Semafoortorens in de Alpen

In de Alpen staan nog relatief veel torens. Deze liggen dan ook op plekken waar ze niet snel hoeven te wijken voor iets anders. De befaamde Col du Télégraphe die bij de Col de Galibier ligt en regelmatig opduikt in de Tour de France, dankt zijn naam ook aan een voormalig seinstation dat boven op de berg lag, in het Fort du Télégraphe (ook wel Fort Berwick). Het fort ligt er nog, maar staat tegenwoordig vol met moderne zendapparatuur. Op de route van Salon naar Marseille ligt ook een Col du Télégraphe "Chappe", maar die is veel kleiner en niet bekend van de Tour.

• Tour Chappe de Sainte-Foy-lès-Lyon (1822)

Het lijkt een zuidwestelijk gelegen buitenwijk van Lyon, maar Sainte-Foy-lès-Lyon is een eigen gemeente. Er ligt een rustieke, uit rivierkeien opgetrokken, vierkante toren die deel uitmaakte van de lijn Lyon-Marseille-Toulon. Hij ligt midden tussen de bebouwing en is daardoor uitstekend bereikbaar, ook met het openbaar vervoer. In navolging van de nabijgelegen toren van Marcy is hij eind jaren '80 al gerenoveerd. Behalve een werkend mechanisme is er nu echter een klein museum. De toren is iedere eerste zondag van de maand open voor bezoek.

Meer informatie: https://www.saintefoyleslyon.fr/decouvrir-sainte-foy/patrimoine-bati/tour-du-telegraphe-chappe/ 

※ Drie bergstations in de Savoie

In Zuidoost-Frankrijk ligt hoog in de Alpen de streek Savoie die aan Italië grenst. Hier ligt ook de Col du Télégraphe.  De Savoie is het enige gebied waar drie dicht bij elkaar gelegen seinstations nog overeind staan en zijn gerenoveerd. Deze seinstations hebben meer de uitstraling van een echte Alpen-blokhut dan van een toren. Zo hoog in de bergen waren er dan ook geen torens nodig.

De stations maakten onderdeel uit van de lijn Lyon-Turijn die in Italië aansloot op de lijn van Turijn naar Venetië en daarom ook wel de lijn Lyon-Venetië wordt genoemd. Het kan een leuk idee zijn ze alle drie in één dag te bezoeken, maar omdat twee van de stations om een flinke klim vragen, is dat alleen voor topfitte mensen. Wel worden deze semaforen soms nog gebruikt om echt berichten over te seinen, wat verder nergens het geval is.. We benoemen de stations van west naar oost.

• Télégraphe Chappe du Plan de l'Ours in St. André (1806)

Rij je oostelijk over de Franse A43 richting het nationaal park Vanoise kom je langs een gehucht dat St. André heet. Hier staat een seinstation met een werkende semafoor die luistert naar de illustere naam Télégraphe Chappe du Plan de l'Ours. In tegenstelling tot zijn twee streekgenoten is hij bereikbaar met auto's en bussen en goed toegankelijk voor mensen met een mobiele beperking. In de zomer worden er rondleidingen en demonstraties gegeven: voor groepen op aanvraag tussen half mei en eind september, voor individuen tijdens het hoogseizoen op vrijdagmiddag. Verder ligt het station in de buurt van twee oude watermolens die ook de moeite waard zijn.

Meer informatie: https://www.valcenis.com/nl/patrimoine-culturel/telegraphe-chappe-du-plan-de-lours-saint-andre/ 

• Télégraphe Chappe de Courberon (1806)

Vanaf St. André is het maar een kort autoritje oostwaarts naar de gemeente Avrieux. Daartoe behoort ook het dorpje Le Courberon dat op 2002 meter hoogte in de Alpen ligt. De semafoor is in 2018 volledig gerestaureerd en werkt weer. De toren is het hele jaar vrij toegankelijk, maar in juli en augustus zijn er net als in St. André op vrijdagmiddag extra activiteiten als demonstraties. Om er te komen moet je vanaf de dichtstbijzijnde parkeerplaats wel een half uur klimmen. Adembenemend uitzicht is echter bij dit bezoek inbegrepen.

Meer informatie:  https://avrieux.com/telegraphe-chappe/ of https://www.savoie-mont-blanc.com/en/visits-and-cultural-sites/chappe-de-courberon-telegraph-5002510/ 

• Télégraphe Chappe Mollard Fleury in Sardières (1806)

Ook het derde seinstation in de Savoie mag zich verheugen in een fraaie naam, Télégraphe Chappe Mollard Fleury . Het is in 2012 in oude glorie hersteld en bevindt zich in het spectaculaire berggebied Mollard Fleury op 2004 m hoogte. Dat is bij het plaatsje Sardières, dat onderdeel is van de gemeente Val-Cenis. Deze semafoor staat ook nog bekend als de Télégraphe Chappe du Sollières-Sardières, zoals de gemeente waar hij onder viel tot 2017 heette. Vanuit Avrieux is het wederom maar een kort autoritje oostwaarts, maar ook hier dus een pittige klim. Vanaf de parkeerplaats van Source de Fournette is het ongeveer twintig minuten lopen. Voor bergwandelaars is er een wandelroute die langs de hut loopt, alsmede langs de plaatselijke monoliet. Ook zijn er speciale routes voor wintersporters in het bezit van sneeuwschoenen en skistokken.

Meer informatie: https://www.altituderando.com/Le-telegraphe-Chappe-2004m-et-le-Monolithe-par-Sardieres en https://www.valcenis.com/nl/patrimoine-culturel/telegraphe-chappe-du-mollard-fleury-val-cenis/ 

Semafoortorens langs de kust

In veel landen concentreerde de semafoor zich in kustplaatsen als onderdeel van de kustverdediging. Dat was in Frankrijk evengoed het geval, al waren hier ook veel seinstations elders. 

※ Langs de zuidkust

• Tour romaine de Gallargues-le-Montueux (1830)

Tussen Nîmes en Montpellier ligt het wat kleinere maar pittoreske plaatsje Gallargues-le-Monteux. Dat is sowieso een bezoekje waard, niet in de laatste plaats door een robuuste middeleeuwse toren in Romaanse stijl. In 1830 is er bovenop de donjon een seinmechanisme geplaatst. Daarmee is dit de enige toren binnen dit artikel die niet als Tour Chappe is gebouwd. Hij staat ook bekend als de Tour royale (koninklijke toren) en maakte onderdeel uit van de lijn tussen Avignon en Bordeaux. De seinen zijn nog intact en sinds een restauratie in 2010 werken ze ook weer. Openingstijden blijken echter moeilijk te achterhalen.

• Télégraphe Chappe de Saint-Bauzille-de-la-Sylve (1834)

Even rijden ten westen van Montpellier ligt het pittoreske plaatsje Saint-Bauzille-de-la-Sylve. Buiten dit dorp, op een plateau, ligt een ronde semafoortoren met een hoog Don Quichotte gehalte. Hij maakte onderdeel uit van de lijn Avignon-Nîmes-Montpellier. Vanuit het centrum van het dorp zijn verschillende wandelroutes uitgezet die langs de toren leiden. Deze gelden als de beste, zo niet enige manier om er te komen. Hoewel er enig klimwerk bij betrokken is, zijn ze niet al te zwaar. De toren heeft een werkend mechanisme en is in 2011 gerenoveerd.

Meer informatie: https://www.herault-tourisme.com/fr/fiche/itineraires-touristiques/randonnee-du-plateau-du-telegraphe-saint-bauzille-de-la-sylve_TFOITILAR034V50GFQI/

• Tour Chappe de Laçon de Provence (?)

Langs de weg tussen Arles en Aix-en-Provence ligt de gemeente Laçon de Provence. Er is een hoog gelegen, maar daardoor vrij kleine semafoortoren die deel uitmaakte van de zuidelijke lijn Lyon-Marseille-Toulon. Het is een voor Zuid-Frankrijk typisch vierkant gebouwtje met piramidevormig dak (zie foto bij inleiding) . Hij is in 2000 gerenoveerd en beschikt nu over een geheel nieuw seinmechanisme. Dat is dus niet zo historisch, maar maakt de leek veel duidelijk over de werking van optische telegrafen.  

• Tour Chappe de Narbonne Jonquières (?)

In vergelijking met de meeste historische monumenten in de stad Narbonne aan de Middellandse Zee stelt deze kleine, vierkante semafoortoren weinig voor. Hij maakte onderdeel uit van de lijn Narbonne-Perpignan en oogt verrassend modern. De enige manier om er te komen is een wandelroute te lopen die langs de toren voert. De volhouder treft dan wel een werkend seinmechanisme van het zeldzame type flocon (sneeuwvlok). 

※ Langs de westkust

• Tour Chappe de Laburthe in Gradignan (1823)

Ten zuiden van Bordeaux ligt de gemeente Gradignan die zoals alles in deze omgeving vrij toeristisch is. De 10 meter hoge, ronde Tour Chappe de Laburthe ligt bij het gelijknamige chateau en maakte deel uit van de lijn Parijs-Bayonne. Nobelprijswinnaar literatuur François Mauriac mocht de toren en het chateau, waar zijn oma woonde, graag opvoeren in zijn werk. Wie met de tram naar Laburthe gaat kan niet verkeerd uitstappen, want de juiste halte heet Télégraphe. In 2021 werden renovaties van de toren afgerond. In de buurt is ook een telecommuseum.

Meer informatie: https://amhitel.fr/index.php/fr/ 

• Tour Chappe de La Masse (1797)

Dicht op de Bretonse kust, ten zuiden van Mont St. Michel, ligt het gehucht La Masse dat onderdeel uitmaakt van de gemeente Saint-Macran. Hoe klein ook, het beschikt over een volledig operationele en van een museum voorziene Tour Chappe. Deze is in 1999 gerenoveerd en in één oogopslag herkenbaar als karakteristiek Bretons monument. De semafoor maakte deel uit van de lijn Parijs-Brest en heeft net als het station in Narbonne een flocon als seinmechanisme. Van 1 juni tot 30 september is hij op woensdag en zondag open. Er is ook een lieflijke wandelroute Bretonse stijl rondom de toren uitgezet, maar die is 8,2 kilometer lang en dus voor de stevige wandelaar. Die onderweg dan wel wordt beloond met meer monumenten en diverse spectaculaire uitzichten over zee.

Meer informatie: https://www.ille-et-vilaine-tourisme.bzh/a-voir-a-faire/balades-et-randonnees/toutes/circuit-du-telegraphe-de-chappe-saint-marcan-fr-4345352/  

De toekomst van de semafoor

De hierboven besproken tours de Chappe zijn allemaal uit het slob getrokken door vrijwilligers en studenten. Hoewel Frankrijk zich tegenwoordig veel moeite doet voor cultureel erfgoed, is er geen geld beschikbaar projecten als het restaureren van een semafoortoren officieel te bekostigen. Misschien is er hier of daar een subsidie beschikbaar, maar dat is het wel. Toch is het duidelijk dat door de tijd heen genoeg mensen plezier hadden en hebben aan het behouden en ook laten werken van semafoortorens. Daarmee is het niet gezegd dat er nu een einde is gekomen aan de renovaties. Waarschijnlijk zullen er in de toekomst meer gerestaureerde torens bijkomen. En wie weet, misschien geraakt hij dan nog eens echt uit de vergetelhoek. Een plek waar deze telecommunicatie eersteling niet thuis hoort.

Anne-Claire Verham