Bekijktip: Vikingschepen in Scandinavië

Archeologie van het vikingschip

De meeste vikingschepen zijn door archeologen teruggevonden in de 19de en 20ste eeuw. Hoewel de Vikingen verder reisden dan wie ook, zijn de boten bijna allemaal in Scandinavië zelf opgegraven. Daar zijn redenen voor. 

In Noorwegen hadden archeologen veel te danken aan het gebruik waarbij Noordse stamhoofden, de zogeheten jarls, werden begraven in een schip. Niet op zee, maar  juist op het land onder grote grafheuvels. Daarbij werden deze edelen vanzelfsprekend niet begraven in een leeg schip, maar werden ze voorzien van alles wat ze mogelijk maar nodig konden hebben in de dodenrijken Walhalla (voor de geluk hebbende jarl die was gevallen in de strijd) of Niflhel (voor de pech hebbende jarl die een natuurlijk dood was gestorven). Het is om deze rede dat er in Noorwegen ook veel artefacten uit de vikingtijd zijn teruggevonden.

In Denemarken zijn schepen teruggevonden die expres zijn afgezonken om een baai te blokkeren en deze beter te kunnen verdedigen. Daarmee zaten er uiteraard niet veel artefacten meer in deze boten. Voor boten die op een natuurlijke manier zijn gezonken geldt overigens dat voorwerpen er vaak met het getijdewater uit wegspoelen, dus die zijn ook wat kaler.

De Noorse en Deense schepen zijn een stuk bekender, maar in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, zijn in Zweden wel degelijk ook vikingschepen opgegraven. Veel van deze schepen zijn echter (nog) te kwetsbaar om te worden tentoongesteld. Maar Zweedse deskundigen doen hard hun best daar verandering in te brengen. 

Spannend is dat het opgraven van schepen en boten in al deze landen volop doorgaat. Dat komt ook doordat de relatief nieuwe georadar het opsporen van diep begraven archeologische resten mogelijk maakt. Dit decennium zijn er zo al meerdere spectaculaire vondsten gedaan en wie weet wat er nog volgt. Misschien zit daar vroeg of laat weer een boot tussen die wél stevig genoeg is om in een museum te worden geplaatst.

Hieronder staan de meest in het oog springende plaatsen waarop je deze boten kunt bekijken per land besproken.

Noorwegen

Omdat het zowel de meeste schepen, de meest gave schepen als de meeste artefacten bezit, is Noorwegen vikingbootland nummer 1. Jammer is wel dat hun belangrijkste Vikingmuseum tot 2027 gesloten is voor een grootscheepse renovatie. Maar aangezien dit blog tegen die tijd hopelijk nog steeds wordt gelezen, zullen we het hier toch vermelden. 

‣ Vikingtidsmuseet Oslo

Voorheen stond het bekend als het Vikingskiphuset (het Vikingschiphuis) en als het Viking Museum Oslo. Eind 2026/ begin 2027 zal het echter heropenen als het breder georiënteerde en ongetwijfeld interactievere Vikingtidsmuseet (Vikingtijdmuseum). Daarin zal de focus op de boten dus worden losgelaten en veel bredere informatie over Vikingen te vinden zijn.

Het museum is gevestigd op het schiereiland Bygdøy aan de westkust van Oslo en maakt deel uit van de universiteit van Oslo. Daardoor zijn onderzoek naar en preservatie van de schepen belangrijke doelstellingen voor dit museum. Binnen dat kader zijn er nieuwe ruimtes met een betere klimaatregeling nodig om de schepen nog lange tijd te kunnen bewaren. Het telde al als het grootste en belangrijkste museum over de vikingen ter wereld, maar zal na de heropening drie maal zo groot zijn als voorheen. 

Vanaf 2027 kun je hier nog steeds de drie best bewaarde vikingschepen ter wereld bekijken. Dat zijn het Tuneschip, het Gokstadschip (de grootst bekende) en het Osebergship (de mooiste versierde ter wereld). Deze schepen zijn in verschillende grafheuvels in Noorwegen gevonden. Onder de 5500 archeologische artefacten zijn er speciaal veel teruggevonden in een vikinggraf bij het plaatsje Borre, dat daarmee het beroemdste vikinggraf ter wereld is.

Zie voor meer informatie, ook over de vorderingen van de renovatie: https://www.vikingtidsmuseet.no/english/ 

‣ Andere Noorse musea met vikingboot

De hierboven genoemde schepen zijn niet de enige die Noorwegen te vinden zijn. Er zijn nog enkele kleinere musea die in het bezit zijn van een opgegraven boot, zij het maar eentje. Ook deze musea hebben echter een bredere tentoonstelling over het leven van Noormannen. 

• Slottsfjell Museum 

In het plaatsje Tønsberg ligt het Slottsfjell Museum. Hier schitteren de 40% teruggevonden resten van de zogeheten Klåstad als hoogtepunt binnen een tentoonstelling over middeleeuws Noorwegen. Tønsberg ligt iets ten zuiden van Oslo aan de zuidkust. Ander hoogtepunt is een reconstructie van Tønsberg in de middeleeuwen. 

Meer informatie: https://vestfoldmuseene.no/slottsfjellsmuseet/ (alleen in het Noors)

• Sunnmøre Museum

Nabij het plaatsje Ålesund, wat hoger aan de Noorse westkust, ligt het openluchtmuseum Sunnmøre  dat naast authentieke Noorse gebouwen ook een indrukwekkende collectie boten heeft. Naast enkele replica's van andere vikingschepen ligt hier ook een reconstructie van het Kvalsund schip en de Kvalsund boot, een roeiboot die samen met zijn grote broer is teruggevonden. De oorspronkelijke resten van deze zeer oude boten uit de 4de eeuw na Christus zijn in een te slechte conditie om te worden tentoongesteld, maar wel in bezit van dit museum.

Meer informatie: https://vakantienoorwegenreisgids.nl/het-sunnmore-museum/ (geen eigen website bekend)

Denemarken

Het op een na bekendste museum rond vikingschepen is terug te vinden in het Deense stadje Roskilde. Een plaats die ook bekend is vanwege een van de oudste en populairste muziekfestivals in Europa, wat een gecombineerd bezoek mogelijk maakt. Ook in Denemarken zijn echter nog enkele vikingschepen te vinden in andere musea.

‣ Vikingeskibsmuseet Roskilde

Roskilde ligt in een fjord op het meest oostelijke eiland Seeland, op 40 minuten rijden van Kopenhagen. In het verleden heette het museum Vikingskibshallen, maar het kreeg eind vorige eeuw al een facelift tot het moderne Vikingeskibsmuseet dat het nu is. Het is in Roskilde gevestigd omdat de archeologische resten in de buurt ervan zijn gevonden, in het plaatsje Skudelev zo’n 20 kilometer verderop.

Hier lagen de wrakstukken van vijf schepen begraven die in 1070 zijn afgezonken om de plaatselijke baai te blokkeren en deze daardoor beter te kunnen verdedigen. Aanvankelijk zijn ze Skudelev 1 t/m 6 gedoopt, maar de Skudelev 4 bleek alsnog onderdeel van de Skudelev 2 te zijn. Het zijn vijf verschillende typen schepen, die allemaal in een geheel andere conditie verkeren.  

Nieuwe vondsten

Toen in de jaren negentig werkzaamheden op gang kwamen om het museum uit te breiden, werden niet minder dan negen nieuwe schepen gevonden, de Roskilde 1 t/m 9. Meest opmerkelijk was de Roskilde 6, een langschip van 36 meter met ruimte voor een bemanning van zo’n 100 zielen. Deze schepen zijn echter (nog) niet te bewonderen.

Omdat Roskilde uitsluitend gezonken boten heeft, zijn er maar weinig artefacten te bezichtigen. In plaats daarvan mag het museum graag uitleggen hoe de preservatie van schepen in zijn werk gaat. Iets waar veel wetenschap bij komt kijken, maar dat helder wordt weergegeven.

Sinds de heropening in 1997 is er ook een museumeiland met een scheepswerf waar replica’s worden gebouwd, gedeeltelijk op een traditionele manier. Daar kun je ook een kijkje nemen. De meeste van de afgebouwde replica’s liggen in de bijbehorende museumhaven en worden gebruikt om bezoekers in rond te varen. Een onderdeel dat je uiteraard niet wilt overslaan.

Ondertussen werkt ook dit museum toe naar de bouw van een compleet nieuw museum, waarin de schepen beter geconserveerd kunnen worden. Ook het omringende landschap zal getransformeerd worden naar een landschap dat meer overeenkomt met dat tijdens de hoogtijdagen van de Noormannen. Het Vikingeskibsmuseet zal tijdens de nieuwbouw echter niet dicht hoeven. Naar verwachting wordt de nieuwe hal in 2030 geopend.   

Meer informatie: https://www.vikingeskibsmuseet.dk/en/ 

‣ Nationalmuseet Kopenhagen

Dit Deense Nationale Museum heeft twee boten in bezit, maar ze zijn niet op dezelfde locaties te vinden. Er was echter een goede reden om in het plaatsje Kerteminde een apart museum op te richten.

• Vikingemuseet Ladby

Kerteminde ligt aan de oostkant van het eiland Funen vlakbij Odense en is de thuisplaats van het Vikingmuseum Ladby, dat onderdeel is van het Nationaal Museum. Hier is iets bijzonders te zien in de vorm van de Ladby of het Ladbyskibet. Dat is het enige in een grafheuvel teruggevonden schip dat nog steeds in zijn heuvel ligt. Rond 925 is hier een koning begraven en zo kun je zien hoe dat is gebeurd en wat hij allemaal meekreeg voor zijn reis naar het Walhalla. De reis van deze koning naar de eeuwige jachtvelden is bovendien gereconstrueerd, zodat je hem zelf kunt meemaken. Het museum is in 2012 flink vernieuwd en geeft sindsdien ook steeds meer informatie over hoe het deze koning (waarschijnlijk) is vergaan tijdens zijn leven. 

Meer informatie: https://vikingemuseetladby.dk/?lang=en 

• Nationalmuseet Kopenhagen

In de hoofdvestiging van het museum in Kopenhagen valt ook een bijzondere boot te bezichtigen, namelijk de Hjortspringboot of -kano. Dat is de oudst teruggevonden voorloper van vikingschepen die bekend is. Het museum kent ook verschillende andere beroemde vondsten, zoals het meisje van Egtved, een veenlijk uit de bronstijd. Tevens is er veel andere informatie te vinden over de Vikingen en hun geschiedenis.

Meer informatie: https://nationalmuseet.dk/en 

Zweden

Nergens zijn zoveel archeologische vindplaatsen uit het Vikingtijdperk als in Zweden. De grote hoeveelheid uiteenlopende spullen die hier zijn opgegraven, maakt Zweedse musea echter tot algemene musea over de Noormannen. Ze zijn groot en boeiend, maar zullen een andere keer aan bod komen.

In vergelijking met de spectaculaire vondsten in de twee buurlanden, komt Zweden helaas wat magertjes voor de dag wat betreft vikingschepen. Dat komt omdat in Zweedse grafheuvels, die er wel waren, het hout van de boten is vergaan. Om boten redelijk geconserveerd terug te vinden heb je namelijk de juiste grondsoort nodig. Toch hebben de onderstaande musea een vikingboot in hun collectie.

• Länsmuseet Gävleborg

Aan de Zweedse oostkust ligt de gemeente Gävle, waar dit streekmuseum is gehuisvest. Onderdeel van de gemeente is het plaatsje Björke, waar in 1947 een erg oude boot is gevonden die wordt gedateerd op ongeveer 320 na Christus. Deze Björke-boot toont enige vooruitgang op de Hjortspringboot wat betreft de bouw van boten en is enigszins vergelijkbaar de Kvalsund in Noorwegen. Meer een voorloper van het vikingschip dus. In Roskilde is niettemin een replica te vinden, de zogeheten Hilleboot. De collectie van dit museum is overigens zeer uiteenlopend en besteed verder weinig aandacht aan de vikingtijd. 

Meer informatie: https://lansmuseetgavleborg.se/information-in-english/ 

• Stadsmuseum Göteborg

De tweede stad van Zweden is het thuis van het grootste en belangrijkste vikingschip dat in het land is gevonden, namelijk het Äskekärr-schip. Het is een knarr, een vrachtschip,  en stamt uit het begin van de 11de eeuw. Daarmee is het een van de oudste teruggevonden Viking zeilschepen ter wereld. Het is in 1933 iets ten noorden van Göteborg gevonden, maar pas sinds 1995 te zien in voornoemd museum. Voorlopig telt het als het enige geconserveerde vikingschip in Zweden, aangezien de andere hier genoemde vaartuigen geen zeilschepen waren maar roeiboten. Het museum, dat in het teken staat van Zweedse geschiedenis, besteed redelijk wat aandacht aan de Vikingtijd. 

Meer informatie: https://goteborgsstadsmuseum.se/en/ 

• Openluchtmuseum Erikskulle

In de gemeente Norrtälje, niet ver van Stockholm, ligt dit vriendelijke openluchtmuseum. Een van hun pronkstukken staat echter toch binnen, want dat is de Viksbåten, een roeiboot van ongeveer 9,6 meter lang uit de late Vikingtijd. Hij is in betere conditie dan de Äskekärr en volgens sommige bronnen de beste Vikingboot in Zweden om te bezichtigen. Er is een tentoonstelling rondom de Viksbåten over hoe de Noormannen vaartuigen als deze bouwden.

Meer informatie: Erikskulle 

• Historisch Museum Stockholm (Historiska museet)

Hier liggen de resten van een vier meter lange roeiboot die bekend staat als de  Årby-boot. Hij is teruggevonden in een graf. Er was een vrouw in begraven samen met haar hond en paard. Sinds 2002 is de boot te zien in Stockholm, naar verluid samen met hond en paard. Momenteel maakt de boot onderdeel uit van een uitgebreide tentoonstelling rondom de vikingtijd, Mission Viking, inclusief interessante workshops.

Meer informatie: https://historiska.se/home/ 

• Bootmuseum Galtabäck

Galtabäck is een gehucht aan de westkust van Zweden dat tot de gemeente Varberg hoort. In 1927 werd er een oude boot gevonden, de Galtabäck 1 ofwel het Galtabäck-schip, een boot uit de 12de eeuw. Daarnaast geeft het museum veel informatie over de geschiedenis van visserij in Zweden. Het museum is alleen 's zomers geopend. De Galtabäck 1 is echter zodanig tentoongesteld dat je het schip en de bijbehorende informatie, ook over de opgraving, van buitenaf kunt bekijken, mocht het museum gesloten zijn. 

Meer informatie: https://museumhalland.se/en/the-boat-museum-in-galtaback/ 

‣ Tanums Hällristningsmuseum

De rotstekeningen van Tanum (Tanums hällristningar) in Zweden zijn beroemde petrogliefen uit de Noordse Bronstijd en ongeveer 3000 jaar oud. Ze liggen verspreid over zes plaatsen binnen de gemeente Tanum, Bohuslän die in het noordwesten van de provincie Västra Götalands län in Zuidwest-Zweden ligt. Dat is niet al te ver naar het noorden rijden vanuit Göteborg. Alle sites vallen onder het Tanums Hällristningsmuseum.

De rotstekeningen tonen een keur aan onderwerpen, maar er zijn er ook een redelijk aantal van boten, zoals die tijdens de bronstijd in Scandinavië voorkwamen. Deze tekeningen zijn van groot belang voor de Europese scheepvaartgeschiedenis, maar wel verdeeld over meerdere van de sites. Het museum maakt echter veel werk van historisch onderzoek enerzijds en het geven van informatie aan de leek anderzijds en vraagt dan ook om bezoekje.

Zeer uitgebreide informatie is beschikbaar via een speciaal gemaakte Nederlandstalige website: https://www.rotstekening.nl/introductie.html 

Wanneer bezoeken?

De meeste van de hier genoemde musea zijn vooral interessant om eens te bezoeken als je toch in de buurt bent, zeker als ze erg lokaal zijn. Of dat is wat ik aanvankelijk dacht, maar bij nader inzien ben ik gaan twijfelen. Wie veel heeft met de vikingtijd doet zichzelf waarschijnlijk een plezier met een trip richting Roskilde of te zijner tijd Oslo. Een stedentrip naar Oslo, Stockholm of Kopenhagen kan gemakkelijk gecombineerd worden met een of zelfs meerdere vikingmusea. 

De rotstekeningen in Bohuslän ondertussen zijn een bijna onvermijdelijk tussenstop voor wie om wat voor reden dan ook omhoog rijdt vanuit Göteborg. En wie op het Deense eiland Funen komt, komt in de buurt van Odense en daarmee in de buurt van het koningsgraf in Kerteminde. Vanuit het noorden van Nederland is dat niet eens zo ver rijden, grofweg een uur of zes (zonder pauzes).

In de buurt komen van deze musea is dus niet persé moeilijk of onwaarschijnlijk. Wel moet je rekening houden met het feit dat openingstijden in Scandinavië buiten het zomerseizoen behoorlijk kunnen afwijken van die binnen het seizoen. Check dus altijd goed of je wel terecht kunt wanneer je dat had gewild.

Voor de rest wens ik iedereen een goede reis. Moge diegenen die in het kielzog van de Vikingen besluiten te varen een leuke tijd hebben! 

Anne-Claire Verham